Tamlamalar

TAMLAMALAR

Tamlamalar, ad tamlaması ve sıfat tamlaması olarak ikiye ayrılır.

Sıfat Tamlaması

Bir isim ve o ismi niteleyen ya da belirten sıfatın oluşturduğu söz öbeğidir. Her tür sıfat, sıfat tamlaması oluşturabilir. Sıfatın olduğu her yerde sıfat tamlaması vardır. Ancak adlaşmış sıfat buna dâhil değildir.

“Çalışma odamız küçücüktü.”

Bu cümlede “küçücüktü” adlaşmış sıfattır ve cümle sıfat tamlaması içermemektedir.

“Her gün, kanlı dağlar, hangi sokak, evdeki hesap, bu köy, bazı öğrenciler, hasta adam…” bazı sıfat tamlaması örnekleridir.

Ad Tamlaması (Ad Takımı)

Birden fazla adın, aitlik ya da sahiplik ilgisiyle birbirini tamamladığı söz öbeklerine denir. Ad takımını oluşturan kelimeler arasında aitlik ve sahiplik ilgisi vardır.

“Ayşe’nin kalemi”

Sahip: Ayşe (tamlayan), ait olan: kalem (tamlanan)

Tamlayan ekleri: -ın, -in, -nın, -nin, -nun…

Tamlanan (iyelik) ekleri: (Aitlik bildirir.) –sı, -i, -u…

Belirtili İsim Tamlaması: Tamlayan ve tamlananın her ikisi de eklerini almışır.

“Pencere-m-in perde-si”, “yağmur-un ses-i”

Belirtili isim tamlamasında belirgin bir aitlik ilgisi vardır. Tamlananın tamlayana ait olduğu belirtilir.

Belirtisiz İsim Tamlaması: Tamlayan ek almaz, tamlanan alır.

“pencere cam-ı”

“yağmur sonra-sı toprak koku-su”

Belirtisiz isim tamlamalarında değişik anlam ilgileri:

Tür adı olabilir: Amasya elması, Van kedisi, Ankara armudu…

Yer adı olabilir: Taksim Meydanı, İstasyon Caddesi, Hamam Yolu…

Meslek adı olabilir: sağlık memuru, Türkçe öğretmeni…

Neye benzediği bildirilebilir: kol böreği…

Neyden yapıldığı bildirilebilir: çilek reçeli, üzüm “pekmezi…

Takısız Ad Tamlaması: İsmin neye benzediğini ya da neyden yapıldığını bildirir. Tamlayan ve iyelik eki kullanılmaz.

“Bronz heykel, altın saat, kağıt mendil” örneklerinde ismin neyden yapıldığı bildirilirken “elma yanak, servi boy, mangal yürek” örneklerinde ismin neye benzediği bildirilmiştir.

Not: Takısız ad tamlamalarıyla sıfat tamlamalarını birbirine karıştırmamak gerekir. Sıfat tamlamaları bir ismin niteliğini bildirir; fakat takısız tamlamada bir ismin niteliğini belirtme değil, neye benzediğini ya da neyden yapıldığını belirtme söz konusudur.

“güzel heykel” (sıfat tamlaması)

“altın heykel” (ad tamlaması)

Zincirleme Ad Tamlaması: En az üç adın, tamlayan ve tamlanan ekleri kullanılarak birbirine bağlanmasıyla oluşan söz grubudur. Hem tamlayanın hem de tamlananın kendi içinde isim tamlaması olduğu zincirleme ad tamlamaları da vardır.

“köy kahvesinin önü”

“Türkçe öğretmeninin not defteri”

Ad Tamlamalarının Özellikleri:

·         Adıllar, ad tamlaması kurabilir. Adıllar, tamlayan ya da tamlanan durumunda olabilir. “Onun çantası, öğrencilerin çoğu, bunların hepsi…”

·         Tamlayan durumundaki zamir kimi zaman düşebilir. Bu durumda tamlayanı düşmüş ad tamlaması ortaya çıkar. Bu durumda “Cümlede ad tamlaması vardır” demek doğru olmaz. “Gömleği çok güzeldi” örneğinde herhangi bir ad tamlaması yoktur.

·         Ad tamlamalarında bazen tamlanan düşebilir. “Bu başarı gençlerindir.” (Bu başarı gençlerin başarısıdır.)

·         İsmin “-den” (ayrılma) hâli eki, tamlayan yerine geçebilir. “aşağıdakilerden hangisi”

·         Bir ad tamlamasında tamlayan, tamlanan veya her ikisi bir sıfat tarafından nitelenebilir. “yeni okulun müdürü, yeni okulun eski müdürü” Bu tür tamlamalara “arasına sözcük girmiş ad tamlaması” denir.

·         Belirtisiz isim tamlamasından önce gelen sıfat tamlayanı değil, olduğu gibi tüm tamlamayı niteler. “yeni okul müdürü, sıcak yaz günleri…”

·         Zincirleme ad tamlamasının veya diğer ad tamlamalarının arasına giren sıfatlar nedeniyle ad tamlamalarını sıfat tamlamalarıyla karıştırmamak gerekir. 
“yeni komşumuzun eski arabasının kırık camı” örneği bir zincirleme ad tamlamasıdır; arasına sıfatlar girmiştir.

·         Bir tamlayana birden çok tamlanan bağlanabilir. “kentimizin caddeleri, sokakları, parkları, tepeleri…”

·         Bir tamlanana birden çok tamlayan bağlanabilir. “Şiirin, tiyatronun, sinemanın önemini kavrayamadık.”

·         Tamlayan ve tamlanan yer değiştirebilir. “En güzel günleridir ömrümün.” (Ömrümün en güzel günleridir.”

·         Ad tamlaması ismi niteleyebilir. “el işi yazmalar, kül rengi bulutlar…”

·         Eylemsiler ad tamlaması kurmaz. Çünkü ad tamlaması iki ad arasında ya da bir ad bir adıl arasında olur. “Adamlar otobüsün gelmesini bekliyor.” Burada altı çizili sözcük öbeği ad tamlaması değildir.

Hazırlayan:

Necdet Ersöz (www.twitter.com/ErsozNecdet)

Kaynaklar:

Tüm Türkçe yazılarında seçkin üniversiteye hazırlık kitapları, üniversite ders kitapları, güvenilir internet siteleri, bazı dil bilgisi makaleleri ve TDK resmî sitesi kaynak olarak kullanılmaktadır.