Çatısı Yönüyle Eylemler (Fiil-Eylem Çatısı)

ÇATISI YÖNÜYLE EYLEMLER (FİİL-EYLEM ÇATISI)

Eylemlerin cümle içinde nesne alıp almamalarına ya da aldıkları özneye göre gösterdiği özelliğe “çatı” denir. Eylemler temelde çatısı bakımından ikiye ayrılır:

Nesnesine Göre Eylemler

Eylemin nesnesine göre incelenmesi, onun nesne alıp almadığının belirlenmesi demektir.

Geçişli Eylem: “Neyi” ve “Kimi” sorularına cevap verebilen, “onu” sözcüğünü alabilen, yani nesne alabilen eylemledir.

Not: Adların, ekeylem alarak yüklem olduğu cümlelerde hiçbir çatı özelliği aranmaz, çatı özelliği eylemler ve eylemsiler içindir.

“Görevliler kâğıt topladı.”

“Şiiri güzel okudu.” Cümlelerindeki eylemler, geçişli eylemdir.

Not: Bir fiilin geçişli olabilmesi için, cümlede mutlaka nesnenin var olması gerekmez.

Geçişsiz Eylem: Nesne alamayan, “Neyi” ve “Kimi” sorularına cevap veremeyen, “onu” sözcüğünü alamayan eylemlerdir. “Gitti, bitti, battı, korktu, güldü, uçuyor…”

Not: Bazı fiillerin nesne alıp alamadıkları cümle içinde belli olur. Bu fiillere tek başına bakarak karar veremeyiz.

“Masraflardan sağlık giderini düşmüş.” >>> Geçişli

“Adam merdivenlerden düşmüş.” >>> Geçişsiz

Ettirgen Eylem: Geçişli eylemlere “-r, -t, -dir” ekleri getirilerek geçişli eylemlerin geçişlilik dereceleri artırılır. Bu tür eylemlerde özne işi kendisi yapmayıp başkasına yaptırır.

Söyledi >>> Söyletti

Aldı >>> Aldırdı

Okudu >>> Okuttu

Not: Fiillerin nesneye göre ettirgen olması ile özneye göre ettirgen olması birbirine karıştırılmamalıdır. Nesnesine göre oldurgan bir eylem, öznesine göre ettirgen olabilir.

“Büyük ülkeler, küçük ülkeleri yıllarca savaştırdı.” Cümlesinde “savaştırdı” sözcüğü nesneye göre oldurgan, özneye göre ettirgendir.

Not: Bazı eylemler oldurgan veya ettirgen yapılırken bu eylemlerin köklerinde birtakım değişiklikler olur:

“gel-dir-mek” >>> getirmek

“kalk-tır-mak” >>> kaldırmak

“gör-dür-mek” >>> göstermek

“git-tir-mek” >>> götürmek

Oldurgan Eylem: Geçissiz eylemler “-r, -t, -dir” ekleriyle geçişli duruma getirilir.

Pişti >>> Pişirdi

Uçtu >>> Uçurdu

Not: Nesne açısından bakıldığında ettirgenlik ve oldurganlık tamamen ayrı birer çatı özelliği değildir. Bu eylemler, türemiş ve geçişli birer eylemdir.

Not: Geçişsiz bir eylem önce oldurgan sonra ettirgen yapılabilir.

“Böcek öldü.” >>> geçişsiz

“Böceği öldürdü.” >>> oldurgan-geçişli

“Böceği öldürttü.” >>> ettirgen-geçişli

Öznesine Göre Eylemler (Özne-Yüklem İlişkisi)

Etken Eylem: Etken eylemin yüklem olduğu cümlede, özne, yüklemde bildirilen eylemi doğrudan yapar. Özne, gerçek öznedir. İşi yapan, işten etkilenir.

“Babam evren erken çıkar.”

“İzlediği filmi çok beğendi.”

“Çiçekleri suladık.”

Edilgen Eylem: Öznesi gerçek özne olmayıp ancak sözde olabilir. Edilgen eylemin sözde öznesi pasiftir, eylemi özne gerçekleştirmez. Bir başkası tarafından yapılma mânâsı vardır. Aslında Türkçede tüm eylemler etkendir. Edilgen eylemler etken eylemlerden –l, -n gibi eklerle türetilir.

Satıldı, söndürülmüş, yapılır, bulunacak…

Not: Edilgen eylemin bulunduğu cümlelerde bazen eylemin kim tarafından yapıldığı belirtilir. Eylemin kim tarafından yapıldığını belirten sözlere “örtülü özne” dense de bu sözler eylemi durum bakımından tamamlayan zarf tümlecidir.

Not: Olumsuzluk eki, kip ve çekim ekleri edilgenlik eklerinden sonra gelir. “yaz-ıl-ma-mış”

Not: Geçişsiz edilgen eylemlerin yüklem olduğu cümlelerde sözde özne bulunmaz.

“Burada birkaç gün oturuldu.”

“Çarşıya çıkıldı.

Dönüşlü Eylemler: Öznesi yaptığı işten etkilenir, öznenin etkisi kendine döner. Öznenin, eylemi kendi kendine, tek başına yapıyor anlamı vardır. Bu eylemlerin öznesi, canlı öznedir. Fiiller “-l, -n” ekleriyle dönüşlü yapılır. “Kendi kendine” ikilemesini alabilen eylemler dönüşlüdür.

“Kadın dövündü, söylendi.”

Not: Dönüşlü eylemler çoğunlukla insanlar için kullanılır, insanlara özgüdür.

Not: Kendi kendine gerçekleşen doğa olaylarını anlatan eylemler –l, -n eklerini alsalar dâhi edilgen veya dönüşlü değil, etken çatılı sayılır.

Yaşlı adamın saçları dökülmüş. >>> etken çatılı

Buğdaylar ambara dökülmüş. >>> edilgen

Mahalleri sokaklara dökülmüş. >>> dönüşlü

İşteş Eylemler: Gerçekleşmek için mutlaka birden fazla özne gerektiren eylemlerdir. Eylemler “-ş, -leş, -laş” ekleriyle işteş yapılır.

Not: Eylemi iki ya da daha çok özne birlikte yapabilir.

“Kuşlar uçuştu.”

“Yolcular koşuştular.”

Not: Eylem, karşılıklı yapılabilir.

“Dostlar kucaklaştılar.”

“Adamlar telefonlaştılar.”

Not: Bir eylem hem dönüşlü hem işteş olamaz.

Not: Dönüşlü ve işteş eylemler etkendir.

Not: -ış, -leş, -len ekleri “kendi kendine” anlamı katabilir.

“Ateş alevlendi.” “Kâğıtlar buruşmuş.”

Not: “yarışmak, güreşmek, barışmak, savaşmak” gibi eylemler kökçe işteştir.

Not: İşteş eylemler genelde geçişsiz olsa da “bölüşmek, paylaşmak” gibi bazı işteş eylemler nesne alabilir.

Not: “Kötüleşmek, esmerleşmek, iyileşmek” gibi değişim ifade eden eylemlere “nitelikte eşitlik bildiren işteş eylemler” denir. Ancak bu eylemleri tek bir özne gerçekleştirebildiği için bunlar diğer işteş eylemlerden farklıdır.

Hazırlayan:

Necdet Ersöz (www.twitter.com/ErsozNecdet)

Kaynaklar:

Tüm Türkçe yazılarında seçkin üniversiteye hazırlık kitapları, üniversite ders kitapları, güvenilir internet siteleri, bazı dil bilgisi makaleleri ve TDK resmî sitesi kaynak olarak kullanılmaktadır.